Kultura materialna

Tradycyjna kultura materialna w okolicach Bajkału ma dwa oblicza, ponieważ tworzą ją dwie grupy ludzi - Buriaci i Rosjanie. Kultura buriacka jako bardziej egzotyczna i nieznana, a równocześnie znacznie starsza na tych terenach, wymaga szerszego omówienia. Dlatego zajmiemy się nią dokładniej niż dominującą kulturą rosyjską.

Architektura

Architektura to chyba najtrwalsza część kultury materialnej Buriatów. Jednym z najbardziej charakterystycznych jej elementów jest jurta - tradycyjny buriacki dom. Przeważnie każda rodzina posiadała dwie jurty - letnią i zimową. Letnia zrobiona była z drewnianej konstrukcji pokrytej wojłokiem lub skórami tak, aby w każdej chwili można ją było rozebrać i przenieść w ślad za wędrującymi stadami. Jurta zimowa budowana była na stałe, w tym samym co jurta letnia sześcio- lub ośmiokątnym kształcie. Pośrodku paliło się ognisko, a dym uchodził przez otwór w dachu. Z czasem ognisko zastąpił metalowy piecyk.

W jurcie, zarówno ludzie, jak i przedmioty, miały ściśle wyznaczone miejsca. Na prawo od wejścia była część kobieca. Tam przechowywano naczynia, ubrania, narzędzia do wyprawiania skór i żywność, słowem wszystko to, z czego na co dzień korzystały kobiety. Po stronie lewej mieszkali mężczyźni. Tam też było miejsce na narzędzia, uprząż, broń.

Na wprost wejścia znajdował się centralny punkty jurty - ołtarzyk bóstw opiekujących się domostwem. Każdy gość zgodnie z tradycją wchodząc do jurty, składał pokłon tym bóstwom. W pobliżu ołtarzyka znajdowało się honorowe miejsce dla gości. Tak urządzone jurty zobaczyć można już tylko w skansenach. Gdzieniegdzie widzi się jeszcze walące się jurty zimowe, schowane za nowymi domami budowanymi w stylu rosyjskim. Te relikty przeszłości, często ponad stuletnie, służą już tylko za letnie kuchnie lub składowiska rupieci. Jurty letnie zniknęły zupełnie. Zastąpiły je drewniane szałasy pasterskie i domki myśliwskie. To skutek długiego panowania Rosjan i przejścia Buriatów z koczowniczego trybu życia na osiadły.

Burzliwa historia nie zdołała zmienić wzorów architektury religijnej. Każdy kształt i kolor ma tu istotne, symboliczne znaczenie i jest regulowany przez dawne kanony. Dlatego powstające obecnie budowle nawiązują bezpośrednio do tych z czasów przedrewolucyjnych. Mianem dacan określa się świątynię tybetańskich buddystów w Buriacji. Jest to przeważnie piętrowy lub dwupiętrowy budynek noszący znamiona wschodniego stylu. Dach zwieńczony jest szpiczastym zakończeniem w kształcie nałożonych na siebie cylindrów, wykonanych ze złoconej miedzi i pokrytej wyrytymi słowami modlitwy. Skierowana na południe galeria ocienia wejście do świątyni, na straży której często stoją posągi lwów i tygrysów. Wokół budowli rozmieszczone są różnej wielkości młynki modlitewne. Dacany przyciągają wzrok bogatą kolorystyką. Cztery podstawowe barwy lamaizmu to żółć, błękit, zieleń i czerwień. Barwy te dominują zarówno na zewnątrz, jak i w środku świątyni.

W pobliżu dacanów buduje się stupy (suburgany), czyli rodzaj symbolicznego grobowca. Pierwotnie mieściły one szczątki Buddy lub świętych buddyjskich. Najstarsze indyjskie stupy zbudowane były z dwóch części - podstawy i kopuły. W ciągu wieku w Tybecie i krajach pozostających pod wpływem cywilizacji tybetańskiej zmieniały się kształty stupy, jej symbolika i znaczenie jako obiektu sakralnego. Mongolski i buriacki suburgan składa się z cokołu, części środkowej przeznaczonej do składania ofiar i wysokiego, smukłego zwieńczenia. Ma charakterystyczny dzwonkowaty kształt. Suburgan buduje się z kamienia lub gliny i bieli wapnem. Istnieje osiem typów stup, w zależności od intencji, z jaką została wzniesiona (np. zwycięstwa, rozprzestrzenienia wiary, śmierci, spotkania itp.).

Kultura rosyjska, istniejąca przez wieki obok starszej na tych ziemiach kultury buriackiej, wywarła na tę ostatnią duży wpływ. Buriaci mieszkają w rosyjskich domach, choć nie zachowali rosyjskiego planu wsi. Typowe syberyjskie chaty choć nie są jednolite, posiadają pewne charakterystyczne elementy. Pomalowane są zwykle na niebiesko, zielono lub bordowo. Okna opatrzone są dużymi, prawie zawsze niebieskimi okiennicami, zdobionymi prostymi, symetrycznymi wzorami. Układ domów w wioskach syberyjskich był dosyć specyficzny. Chaty budowano wzdłuż drogi, po obu jej stronach. Prawie całą fasadę zapełniały okna (zwykle trzy) i okiennice, zaś wejście znajdowało się na cofniętym, ukrytym za wysokim parkanem podwórku. Układ wsi rybackich, położonych nad samym brzegiem Bajkału, był nieco odmienny. Tutaj domy stały porozrzucane w nieładzie, w zależności od ukształtowania terenu. Dawniej nieodłącznym elementem wsi rosyjskich była cerkiew lub kaplica. Dziś mało która z mniejszych miejscowości może pochwalić się świątynią.

Rzemiosło

W tradycyjnym rzemiośle wykorzystywano przede wszystkim materiały pozyskiwane z lasu lub pochodzenia zwierzęcego. Większość przedmiotów wykonywano z drewna i skóry. Dobrym tego przykładem są naczynia sporządzone z brzozowej kory, w których przechowywano produkty sypkie (sól, mąka) i płynne (mleko, śmietana). Najczęściej zrobione były z dwóch kawałków kory. Ścianki zszywano nitkami ze ścięgien, a dno włosianymi. Naczynia te mogły mieć też uchwyt spleciony z końskiego włosia. Podobnych naczyń używały także inne ludy Syberii. Buriaci posługują się nimi do dziś.

Wysoką pozycję społeczną mieli kowale. Szamanizm w pewnym sensie sakralizował żelazo - z trudem pozyskiwany i odznaczający się wielką trwałością materiał. Przypisywano mu boskie pochodzenie. Bohater mityczny Bocho-Moj jest właśnie kowalem, stąd przedstawiciele tego zawodu cieszyli się wielkim powodzeniem i mieli zapewniony dostęp do lepszego świata po śmierci. Akcesoria szamańskie były często żelazne lub bogato przyozdobione tym metalem. Strój obwieszony był kutymi z żelaza wyobrażeniami szkieletu, duchów opiekuńczych, demonów oraz znakami ułatwiającymi wędrówkę między światami. Nie tylko szaman przystrajał się w żelazne ozdoby. Upiększały one również stroje zwykłych ludzi. Klamry, spinki, okucia na siodła i kołczany, podnosiły wartość przedmiotów użytkowych i świadczyły o zamożności właściciela. Umiłowanie metalu nie jest cechą typową tylko dla Buriatów, ale rozpowszechnioną wśród większości ludów Syberii. Niestety, wraz z pojawieniem się przemysłu, zniknęły stare metody kowalstwa i sztuka formowania metalu na zimno.

Strój

Ważnym elementem kultury materialnej oraz tradycji miejscowych jest ubiór. Na co dzień nie nosi się już pięknie haftowanych, kolorowych ludowych buriackich strojów, ozdabianych naszyjnikami z koralu, kamieni szlaczetnych czy też ze srebrnych monet. W narodowy strój Buriaci ubierają się jeszcze w święto Surcharbaan. Zobaczyć go można także podczas występów zespołów folklorystycznych lub obrzędów odprawianych z myślą o turystach. Stroje Buriatów zbliżone były wyglądem do ubiorów mongolskich, a odzież damska nie różniła się zbytnio od męskiej. Zimą zarówno kobiety, jak i mężczyźni, nosili spodnie ze skór baranich lub sarnich, kożuchy wdziewane na koszulę i futrzane wysokie buty. Latem noszono buty ze skór zamszowych, przeważnie koloru czerwonego. Biedniejsi ubierali się w odzież zamszową lub wełnianą. Bogatsi mogli sobie pozwolić na bardziej wyszukane, jedwabne szaty. Dominował kolor niebieski, fioletowy i czerwony. Niebieska tkanina, z której wykonana była czapka, symbolizowała niebo, obszycie z ciemnego futra – Bajkał, a wieńczący ją czerwony kutasik (pędzelek), to symbol promieni słonecznych (to jedno z wielu dopuszczalnych zestawień kolorystycznych).

Język i literatura

Dzieje języka buriackiego są niezwykle zawiłe. Należy on do mongolskiej grupy językowej i dzieli się na wiele dialektów. Przybywający z południa lamowie przynieśli ze sobą pismo. Jednak już w latach 30. na skutek narzuconych odgórnie reform językowych alfabet staromongolski zamieniono na łaciński, a później na cyrylicę, odcinając tym samym Buriatów od pokrewnych im kultur Azji Środkowej. Narzucony jako język literacki dialekt choryński nie przyjął się i jest ciągle niezrozumiały dla części Buriatów, mimo iż jest obecny w środkach masowego przekazu i od 1992 roku uczy się go w szkołach. Do dziś Buriaci zachowali 15 dialektów należących do trzech narzeczy. Niestety wielu Buriatów porzuciło swój rodzimy język na rzecz rosyjskiego. Szczególnie wyraźne jest to w miastach. Powoduje to wielkie ubożenie języka tak potocznego jak i literackiego oraz przemycanie licznych zapożyczeń rosyjskich.

Wydaje się, że wysiłki podejmowane przez elitę intelektualną, aby ocalić buriacką mowę przynoszą raczej mierne efekty. Pozostaje jeszcze pytanie, w jakim stopniu literatura piękna jest zrozumiała dla prostego człowieka. Operujący mongolskim pismem Buriaci, stworzyli narodową literaturę. Najbardziej znany epos buriacki nosi tytuł Geser (lub Opowiadanie o Geser-chanie, władcy dziesięciu stron świata). Składa się na niego, szereg ustnych i zapisanych opowiadań o Geserze, które zostały ostatecznie zapisane w XVI–XVII wieku. Oprócz buriackiego, znany jest także tybetański, mongolski i kałmucki wariant tej opowieści. W latach 90. Buriacja hucznie obchodziła 1000-lecie eposu. Ziemią Geser-chana nazywany jest rejon okiński we Wschodnich Sajanach. Jeden ze szczytów gór o charakterystycznym stożkowatym kształcie to zgodnie z legendą jurta Gesera.

Muzyka i taniec

Tradycyjna muzyka Buriatów była odzwierciedleniem życia koczowników. Najbardziej rozpowszechniona była pieśń ludowa (duun). Obok starych pieśni obrzędowych i obyczajowych, śpiewano o pracy i pięknie przyrody. Śpiew buriacki był jednogłosowy, oparty o skalę muzyczną zawierającą pięć dźwięków w oktawie (pentatonika). Specyficznego wschodniego charakteru nadawały mu duże różnice wysokości między dźwiękami następującymi po sobie, specyficzna maniera artykulacji i wyraźny, parzysty rytm. Tradycję tę podtrzymywali do niedawna wędrowni grajkowie-bajarze. Dziś można jeszcze usłyszeć niektóre z pieśni podczas rodzinnych ceremonii i uroczystości. Bogatym repertuarem mogą pochwalić się buriackie zespoły pieśni i tańca. Jochor to stary taniec buriacki, mający dziesiątki różnych wariantów i stylów. Pierwotnie był to magiczny, rytmiczny taniec, podczas którego intonowano zaklęcia. Trwał od wieczora do rana i wykonywany był w kręgu, zgodnie z ruchem słońca. Tańczono, by pomóc duszy szamana i duchom zwierząt ofiarnych w wędrówce do nieba. Dziś jochor jest częstym elementem świąt i imprez kulturalnych.

Latasz samolotami? Chcesz dowiedzieć się ile godzin spędziłeś łącznie w powietrzu? Jaki pokonałeś dystans i ile razy okrążyłeś równik? Do jakich krajów latałeś i jakimi samolotami...? Zobacz nową funkcjonalność transAzja.pl: Mapa Podróży
Narzędzie pozwala na zapisanie w jednym miejscu zrealizowanych podróży lotniczych, naniesienie ich tras na mapie oraz budowanie statystyk. Wypróbuj już teraz!